درس اوّل: معناشناسى «تفسیر» و «تأویل» 1. مقدمه 2. «تفسیر» در لغت 3. کاربرد واژهى «تفسیر» در قرآن کریم 4. «تفسیر» در اصطلاح 5. «تأویل» در لغت 6. کاربرد واژهى «تأویل» در قرآن کریم 6ـ1ـ تأویل کلام = سرآغاز کلام 6ـ2ـ تأویل کلام = سرانجام کلام 6ـ3ـ تأویل فعل = سرآغاز فعل 6ـ4ـ تأویل فعل = سرانجام فعل 6ـ5ـ تأویل رؤیا = سرآغاز رؤیا 6ـ6ـ تأویل رؤیا = سرانجام رؤیا 7. تأویل از دیدگاه برخى صاحب نظران 7ـ1. نظریهى ابن تیمیه در مورد تأویل 7ـ2. نظریهى علاّمه طباطبایى در مورد تأویل 7ـ3. نظریهى یکى از قرآن پژوهان معاصر در باب تأویل قرآن 8. تأویل در اصطلاح 1. تفسیر 2. تفسیر به رأى 3. تفسیر باطنى 4. حمل لفظ بر معناى مرجوح 9. رابطهى منطقى بین تفسیر و تأویل خلاصه و نتیجه الف) پرسشهاى درس ب) سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس دوم: اصطلاحشناسى مبانى و روشهاى تفسیرى 1. مقدمه 2. مبانى تفسیر قرآن 3. اصول تفسیر 4. قواعد تفسیر 5. روشها، گرایشها و سبکهاى تفسیرى 5-1. روش تفسیرى 5-2. گرایش تفسیرى 5-3. سبکهاى بیانى در تفاسیر 5-4. از مذاهب تفسیرى تا تفاسیر مذهبى خلاصه و نتیجه الف) پرسشهاى درس ب) سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس سوم: نیاز به تفسیر 1. مقدمه 2. نیاز به تفسیر، ذاتى یا عَرَضى؟! 2ـ1. نیازهاى ذاتى 2ـ1ـ1. اجمال برخى از آیات 2ـ1ـ2. آیات متشابه 2ـ1ـ3. ذو وجوه بودن برخى آیات الف ـ نمونهاى از ابهام در مرجع ضمیر ب ـ نمونهاى از اختلاف در وجوه اعراب ج ـ اختلاف در مستثنى منه د ـ نمونهاى از اختلاف در تقدیر 2ـ1ـ4. ذو بطون بودن آیات قرآن 2ـ2. نیازهاى عَرَضى 2ـ2ـ1. گذشت زمان و پردهى ابهام بر موقعیتهاى نزول 2ـ2ـ2. غُبار غربت بر چهرهى مفردات قرآن 2ـ2ـ3. ضعف ادبى مخاطبان 2ـ2ـ4. پرسشها، شبهات و نیازهاى عصرى 3. دفع اشکال خلاصه و نتیجه الف) پرسشهاى درس ب) سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس چهارم: جواز تفسیر 1. مقدمه 2. ادلّهى موافقان جواز تفسیر اجتهادى 2 ـ 1. آیات مؤیّد تفسیر اجتهادى 2 ـ 2. روایات مؤید تفسیر اجتهادى 2ـ2ـ1. حدیث ثقلین 2ـ2ـ2. حدیث عرضِ اخبار به قرآن 2ـ2ـ3. جواز استنباط احکام شرعى از قرآن 2ـ2ـ4. ردّ متشابه به محکم 3. ادلّهى مخالفان تفسیر اجتهادى 3ـ1. آیات مخالف با تفسیر اجتهادى 3ـ2. روایاتِ مخالف تفسیر اجتهادى خلاصه و نتیجه الف ـ پرسشهاى درس ب ـ سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس پنجم: معیارهاى تفسیر معتبر 1. مقدمه 2. ضوابط سنجش تفاسیر 2ـ1. ارتباط منطقى و زبان شناختى با الفاظ 2ـ1ـ1. انواع ارتباط زبان شناختى بین الفاظ و تفسیر قرآن الف) رابطهى وضعى بین لفظ و معن ب) رابطهى مفهوم و مصداق ج) رابطهى لازم و ملزوم د) رابطهى مَثَل با مُمَثَّل 2ـ2. اعتبار منابع در تفسیر 2ـ2ـ1. معناى لغوى 2ـ2ـ2. قواعد ادبى 2ـ2ـ3. آیات قرآن 2ـ2ـ4. احادیث الف) احادیث متواتر ب) احادیث آحادِ همراه با قراین قطعى ج) احادیث آحادى که مضمون آنها با قراین قطعى تأیید نمىشود 2ـ2ـ5. عقل 2ـ2ـ6. اجماع 2ـ2ـ7. شهود عرفانى خلاصه و نتیجه الف) پرسشهاى درس ب) سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق بخش دوم: مبانى فهم قرآن
درس ششم: زبان قرآن 1. مقدمه 2. بیان اصطلاحات 2ـ1. زبان عرفى 2ـ2. زبان رمز 2ـ3. زبان سمبلیک 2ـ4. زبان ادبى 2ـ5. زبان علمى 2ـ6. زبان تمثیلى 3. ویژگىهاى زبان قرآن 3ـ1. زبان قرآن، زبان عرف خاص 3ـ2. زبان قرآن ؛ زبانى ترکیبى 3ـ3. زبان قرآن ؛ زبانى دو لایه خلاصه و نتیجه الف) پرسشهاى درس ب) سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس هفتم: ظاهر و باطن قرآن و مبانى فهم آن (قسمت اول: روایات ظاهر و باطن و معناشناسى اصطلاحات) 1. مقدمه 2. مرورى بر روایات ظاهر و باطن 3. فقهالحدیث روایات ظاهر و باطن 3ـ1. معناشناسى واژهى حرف 3ـ2. معناشناسى ظاهر و باطن 3ـ3. معناشناسى حدّ و مَطْلَع خلاصه و نتیجه الف) پرسشهاى درس ب) سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس هشتم: تفسیر باطن و مبانى فهم آن (قسمت دوّم: روىکردهاى مختلف در مورد تفسیر باطن قرآن) 1. مقدمه 2. موضعگیرى در برابر روایات ظاهر و باطن 3. نظریههاى مختلف در تفسیر ظاهر و باطن قرآن 3ـ1. دیدگاه وجود شناسانه (حقیقتگرا) 3ـ2. دیدگاه معنا شناسانه 3ـ2ـ1. تأویل قرآن (معناى متن) 3ـ2ـ2. مقصود اصلى خداوند 3ـ2ـ3. مدلولهاى مطابقى آیات 3ـ2ـ4. معناى کلى و مجرد از خصوصیات 3ـ2ـ5. مدلولهاى التزامى الفاظ خلاصه و نتیجه الف) پرسشهاى درس ب) سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس نهم: فرآیند ظهور معانى از الفاظ قرآن 1. مقدمه 2. اقسام لفظ از نظر ظهور و خف 2ـ1ـ1. نمونههایى از لفظ ظاهر در قرآن 2ـ1ـ2. تأویل پذیرىِ ظاهر 2ـ2ـ1. راه تشخیص ظاهر از نصّ 2ـ2ـ2. تأویل پذیرى نصّ 2ـ3ـ1. اقسام محکم 2ـ5ـ1. عوامل اجمال 2ـ5ـ2. حکم الفاظ مجمل 2ـ6ـ1. رابطهى بین مجمل و متشابه و تفاوت آن دو 2ـ6ـ2. نظریات گوناگون در تفسیر متشابهات مرحلهى اوّل: معناى وضعى مرحلهى دوّم: معانى کاربردى مرحلهى سوّم: سیاق مرحلهى چهارم: هماهنگى با کل قرآن الف) ظهور تصوّرى ب) ظهور تصدیقى اول ج) ظهور تصدیقى دوم خلاصه و نتیجه پرسشهاى درس سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس دهم: عوامل مؤثّر در فهم قرآن 1. مقدمه 2. فهم قرآن در گرو «دانش» و «اندیشه» 2ـ1ـ دانشهاى لازم در فهم قرآن 2ـ1ـ1. شناخت زبان و فنون آن 2ـ1ـ2. شناخت خداوند به عنوان گویندهى سخن 2ـ1ـ3. شناخت مخاطبان سخن 2ـ1ـ4. شناخت زمان و موقعیت هاى نزول 2ـ2. تدبّر در قرآن 2ـ2ـ1. شیوهى تدبّر در قرآن 2ـ2ـ2. جایگاه قلب در فهم قرآن سئوالات درس پرسشهاى تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق بخش سوم: تفسیر قرآن در عصر پیامبر صلىاللهعلیهوآله ، صحابه، تابعین و اهل بیت علیهمالسلام
درس یازدهم : تفسیر پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله 1. مقدمه 2. نیاز مسلمانان عصر نزول به تفسیر قرآن 3. میزان تفسیر نبوى و اقسام آن 4. نمونههایى از تفسیر نبوى 5. محدودیتهاى تفسیر نبوى و علل آن 6. خلاصه و نتیجه پرسشهاى درس سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس دوازدهم : تفسیر صحابه 1. مقدمه 2. صحابیانِ مفسِّر 2ـ1. امام على بن ابى طالب علیهالسلام 2ـ1ـ1. آثار تفسیرى على بن ابىطالب علیهالسلام 2ـ2. عبداللّه بن عباس 2ـ1ـ1. آثار تفسیرى ابن عباس 1. صحیفهى على بن ابى طلحه 2. «غریب القرآن» به تهذیب عطاء بن ابى رباح (م 114 ق) 3. مسائل نافع بن ازرق 4. تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس 2ـ2ـ2. اهم طرق روایى تفسیر ابن عباس 2ـ3. عبداللّه بن مسعود 2ـ3ـ1. آثار تفسیرى ابن مسعود و طرق اسناد به وى 2ـ4. اُبَىّ بن کعب 2ـ4ـ1. آثار تفسیرى ابىّ بن کعب و طرق اسناد به وى 2ـ5. سایر مفسّران از صحابه 3. ویژگىها و مشخصّات تفسیر صحابه 4. ارزش و اعتبار تفسیر صحابه 5. اسرائیلیات در تفسیر صحابه 5ـ1. عناصر اصلى نقل اسرائیلیات و اهداف آنها خلاصه و نتیجه پرسشهاى درس سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس سیزدهم : تفسیر تابعین 1. مقدمه 2. مفسّران معروف در عصر تابعین 2ـ1. مجاهد بن جبر مکّى (21 ـ 104 ق) 2ـ2. سعید بن جُبَیر (45 ـ 95 ق) 2ـ3. عِکرمَة (25 ـ 105 ق) 2ـ4. عطاء بن ابى رباح (27 ـ 114 ق) 2ـ5. قَتادة بن دِعامة السَّدوسى (61 ـ 118 ق) 2ـ6. حسن بصرى (21 ـ 110 ق) 2ـ7. ابوالعالیة (... ـ 93 ق) 2ـ8. سدّى (... ـ 128 ق) 2ـ9. مسروق (... ـ 63 ق) 2ـ10. شعبى (20 ـ 104 ق) 2ـ11. ابراهیم نخعى (... ـ 96 ق) 2ـ12. زید بن اَسلم (... ـ 136 ق) 2ـ13. سعید بن مُسَیِّب (15 ـ 95 ق) 2ـ14. محمد بن کعب قُرَظى (40 ـ 118 ق) 3. ویژگىهاى تفسیر تابعین 3ـ1. جلوهى گوهر اجتهاد در تفسیر تابعین 3ـ1ـ1. شاخصههاى اجتهاد در تفسیر تابعین الف ـ عرضهى تفسیر مخالف با معناى ظاهرى متن ب ـ مخالفت با تفسیر صحابه ج ـ مخالفت با دیگر تابعین 3ـ2. اسرائیلیات در تفسیر تابعین 4. جهتگیرىهاى تفسیر تابعین 4ـ1. گرایش ادبى و لغوى 4ـ2. گرایش فقهى 4ـ3. گرایش اخلاقى 5. روش تفسیرى تابعین 6. ارزش و اعتبار تفسیر تابعین خلاصه و نتیجه پرسشهاى درس سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
درس چهاردهم: تفسیر اهلبیت علیهمالسلام (قسمت اول: مبانى، روش، ارزش) 1. مقدمه 2. اصول و مبانى تفسیر اهلبیت علیهمالسلام 1ـ2. مبناى نخست : قرآن کتابى است که به زبان مردم نازل شده است 2ـ2. مبناى دوم : قرآن کلام خداست 3ـ2. مبناى سوّم : التزام به وحى بیانى 4ـ2. مبناى چهارم : یارى جستن از قواعد عقلى 5ـ2. مبناى پنجم : جاودانگى قرآن 3. روش شناسى تفسیر اهل بیت علیهمالسلام 1ـ3. تفسیر قرآن با استناد به قواعد ادبى 2ـ3. تفسیر قرآن به قرآن 3ـ3. تفسیر قرآن با استناد به حدیث پیامبر صلىاللهعلیهوآله 4ـ3. تفسیر قرآن با استفاده از قواعد عقلى 4. ارزش و اعتبار تفسیر اهل بیت علیهمالسلام خلاصه و نتیجه پرسشهاى درس سئوالات تحقیق
درس پانزدهم: تفسیر اهلبیت علیهمالسلام (قسمت دوم: مرورى بر روایات تفسیرى) 1. مقدمه 2. اقسام روایات مأثور در تفسیر 2ـ1. روایات تفسیرى 2ـ2. روایات جرى و انطباق 2ـ3. روایات بطن 2ـ3ـ1. رابطهى جرى و بطن 3. روایات «جرى» و «بطن» در بوتهى نقد 3ـ1. تطبیق صحیح و مقبول 3ـ1ـ1. بیان مصداق لفظ عام 3ـ1ـ2. بیان مصداق مطلق 3ـ1ـ3. تجرید معنا یا الغاى خصوصیت 3ـ2. تطبیق ناروا و مردود 3ـ2ـ1. جاعلانِ تطبیقاتِ نارو 3ـ2ـ2. نمونههایى از تطبیقات باطل 3ـ2ـ3. اهداف حدیث سازان از جعل روایات تطبیق خلاصه و نتیجه پرسشهاى درس سئوالات تحقیق منابع جهت مطالعه و تحقیق
محمد کاظم شاکر دارای دکتـرا از دانشـگاه تریبت مدرس در رشته علوم قـرآن و حـدیث؛ استـاد تمـام دانشـگاه علامه طباطبائی؛ سردبیـر مجـله عـلمی - پـژوهشی کتـاب قیـم دانشگاه یــزد